Marius Marcoviensis

Diabeł

Diabeł (=Demon) – Wyrazy te, użyte w liczbie mnogiej, oznaczają anioły czyli istoty czysto duchowe, które na początku świata zbuntowały się przeciw Bogu, Stwórcy swojemu, i które zamiast posiąść wieczne szczęście, dziedzictwo aniołów dobrych, zostały skazane na wieczne męki w piekle. Te same wyrazy, w liczbie pojedynczej, oznaczają jednego z liczby aniołów odrzuconych, a w najściślejszym znaczeniu – wodza aniołów potępionych, który w języku biblijnym zowie się także Szatanem, Lucyferem, Belzebubem.

Istnienie diabłów i wodza ich (księcia czartowskiego) jest faktem niejednokrotnie i najwyraźniej potwierdzonym przez Pismo św. (J 8, 44; Łk 10, 18; 2 P 2, 4; Jud 6; Apok 12, 7–9; etc.). Jest to prawda sięgająca początków wiary, związana najściślej z dogmatem grzechu pierworodnego, zawarta w katolickiej nauce o Odkupieniu, opowiadana w opisach życia Zbawiciela, wyznawana przez Kościół katolicki w zasadach moralności, w modlitwach i w obrzędach, znajdująca potwierdzenie w licznych przypadkach opętań, a dogmatycznie określona przez IV Sobór Laterański.

Liczba diabłów jest nam niewiadoma, atoli przytoczone teksty każą się domyślać, że jest bardzo wielka. Istnienie księcia czartowskiego jest faktem nie mniej pewnym, jak w ogóle istnienie diabłów. Hierarchiczny podział ich na klasy czyli oddziały nie jest przedmiotem wiary, ale jest bardzo prawdopodobny ze względu na to, że Chrystus mówi o szatanach gorszych od jednego z nich, nequiores se (Łk 11, 26), co tym się tłumaczy, iż ci aniołowie, którzy posiadali wyższą naturę i łaskę, dopuścili się większej zdrady, zbrodni i złości.

Objawienie wątpić nam nie pozwala, że szatani wywierają wpływ na ludzi za pomocą bądź wrażenia i sugestii, bądź napaści i kuszenia albo też i opętania. Trzeba jeszcze dodać, że oni także w życiu przyszłym będą dla potępionych narzędziem kaźni i tortur. Taki sam wpływ szatanów może się rozciągać i niekiedy rzeczywiście się rozciąga na istoty niższe od człowieka, bądź ze złej woli szatana, bądź też z wyraźnego dopuszczenia Bożego.

Stała tradycja Kościoła, podająca objaśnienie wzmiankowanych w Piśmie św. faktów wróżbiarstwa i magii (Mt 24, 24; 2 Tes 2, 9; Kapł 20, 6. 27) nie pozwala również zaprzeczać rzeczywistości, a tym bardziej możliwości wyraźnej lub niewyraźnej umowy człowieka z diabłem, zawieranej we wspólnych celach, których ostatecznym końcem jest walka człowieka z Bogiem i zguba dusz ludzkich.

Wszystkie wyłuszczone powyżej punkty potwierdza ustanowienie egzorcystów przez Chrystusa Pana (Mt 10, 8) i przez Kościół katolicki, który postawił ich w rzędzie swych ministrów niższych święceń i przepisał im w swoim rytuale pewien sposób postępowania, tudzież wskazał środki, jakie mają być przedsiębrane przy wykonywaniu tego trudnego obowiązku, w dzisiejszych czasach zastrzeżonego wyłącznie kapłanom. (Słownik Apologetyczny Wiary Katolickiej, t. I, Warszawa 1894, ss. 574–575).

I. Grzech uczynił Aniołów diabłami

Quomodo cecidisti de caelo lucifer, qui mane oriebaris? corruisti in terram, qui vulnerabas gentes? qui dicebas in corde tuo: In caelum conscendam, super astra Dei exaltabo solium meum, sedebo in monte testamenti, in lateribus Aquilonis. Ascendam super altitudinem nubium, similis ero Altissimo. Verumtamen ad infernum detraheris in profundum laci. Jakżeś spadł z nieba, Lucyferze, któryś rano wschodził? [Jak] upadłeś na ziemię, któryś ranił narody? Któryś mówił w sercu swoim: Wstąpię na niebo, nad gwiazdy Boże wywyższę stolicę moją, usiądę na górze testamentu w stronach północnych. Wzniosę się nad wysokość obłoków, będę podobny Najwyższemu. Wszakże aż do piekła strącony będziesz, w głębokość dołu. (Iz 14, 12–15)

Et factum est praelium magnum in caelo: Michael, et angeli eius praeliabantur cum dracone, et draco pugnabat, et angeli eius: et non valuerunt, neque locus inventus est eorum amplius in caelo. Et proiectus est draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur diabolus, et satanas, qui seducit universum orbem: et proiectus est in terram, et angeli eius cum illo missi sunt. I zaczęła się wielka bitwa na niebie: Michał i aniołowie jego walczyli ze smokiem, a walczył również smok i aniołowie jego. A nie przemogli, i więcej już nie znaleziono dla nich miejsca w niebie. I zrzucony został ów smok wielki, wąż znany od dawna, ten, którego zowią diabłem i szatanem i który zwodzi cały świat; i zrzucony został na ziemię, a aniołowie jego razem z nim zrzuceni byli. (Apok 12, 7–9)

Et ait illis [Iesus]: Videbam satanam sicut fulgur de caelo cadentem. I rzekł im [Jezus]: Widziałem szatana jako błyskawicę z nieba spadającego. (Łk 10, 18)

Si enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit cruciandos, in iudicium reservari. Albowiem jeśli Bóg aniołom, gdy zgrzeszyli, nie przepuścił, ale powrozami piekielnymi ściągnionych do piekła podał na męki, aby na sąd byli zachowani (lub: Jeśli bowiem Aniołów, gdy zgrzeszyli, Bóg nie oszczędził, ale strąconych do piekła rzucił w otchłań ciemności, żeby tam trzymać ich do chwili sądu). (2 P 2, 4)

Angelos vero, qui non servaverunt suum principatum, sed dereliquerunt suum domicilium, in iudicium magni diei, vinculis aeternis sub caligine reservavit. Aniołów zaś, którzy nie zachowali swojej godności, ale mieszkanie swoje opuścili, na sąd wielkiego dnia zachował związanych wiekuistymi pętami w ciemności (lub: A Aniołów, którzy nie zachowali swego pierwszeństwa, ale porzucili miejsce swego przebywania, wiekuistymi pętami związanych zatrzymał w ciemności do wielkiego dnia sądu). (Jud 6)

Qui facit peccatum, ex diabolo est: quoniam ab initio diabolus peccat. Kto dopuszcza się grzechu, z diabła jest, gdyż diabeł grzeszy od początku. (1 J 3, 8)

II. Pycha, zazdrość i zdrada złych aniołów

Et dixit ei [diabolus]: Haec omnia tibi dabo, ci cadens adoraveris me. I rzekł Mu [diabeł]: To wszystko oddam tobie, jeśli upadłszy złożysz mi pokłon. (Mt 4, 9)

Omne sublime videt, ipse est rex super universos filios superbiae. Wszystko, co jest wysokie widzi; on jest królem wszystkich synów pychy. (Job 41, 25)

Invidia autem diaboli mors introivit in orbem terrarum: imitantur autem illum qui sunt ex parte illius. Lecz przez nienawiść diabła weszła śmierć na okrąg ziemi; a naśladują go ci, którzy stoją po stronie jego. (Mądr 2, 24–25)

Et deprecabantur eum spiritus, dicentes: Mitte nos in porcos ut in eos introeamus. I prosiły(li) Go duchy (czarci) mówiąc: Poślij nas w wieprze, abyśmy w nie weszli. (Mk 5, 12)

Cum autem immundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca arida, quaerens requiem, et non invenit. A gdy nieczysty duch opuści człowieka, błąka się po miejscach bezwodnych szukając odpocznienia i nie znajduje. (Mt 12, 43)

Sub umbra dormit in secreto calami, et in locis humentibus. Pod cieniem sypia, w kryjówce trzcinowej i na miejscach wilgotnych. (Job 40, 16)

Ille homicida erat ab initio, et in veritate non stetit: quia non est veritas in eo: cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est, et pater eius. On jest mordercą od początku i w prawdzie nie wytrwał, bo nie ma w nim prawdy; gdy wypowiada kłamstwo, mówi od siebie, bo kłamcą jest i ojcem kłamstwa. (J 8, 44)

Egrediar, et ero spiritus mendax in ore omnium prophetarum eius. Et dixit Dominus: Decipies, et praevalebis: egredere, et fac ita. Pójdę, a będę duchem kłamliwym w ustach wszystkich proroków jego. I rzekł Pan: Zwiedziesz i przemożesz; wynijdź, a uczyń tak! (3 Król 22, 22)

Et duxit illum diabolus in montem excelsum, et ostendit illi omnia regna orbis terrae in momento temporis, et ait illi: Tibi dabo potestatem hanc universam, et gloriam illorum: quia mihi tradita sunt: et cui volo do illa. Tu ergo si adoraveris coram me, erunt tua omnia. I zawiódł Go szatan na górę wysoką, i ukazał Mu na jedną chwilę wszystkie królestwa świata mówiąc doń: Dam ci całą tę potęgę i chwałę ich, bo w mojej są mocy, a daję je, komu zechcę. Jeśli więc ty złożysz mi pokłon, będziesz miał to wszystko. (Łk 4, 5–7)

Numquid Iob frustra timet Deum? nonne tu vallasti eum, ac domum eius, universamque substantiam per circuitum, operibus manuum eius benedixisti, et possesio eius crevit in terra? Sed extende paululum manum tuam, et tange cuncta quae possidet nisi in faciem benedixerit tibi. Dixit ergo Dominus ad Satan: Ecce, universa quae habet, in manu tua sunt: tantum in eum ne extendas manum tuam. Czyż darmo boi się Job Boga? Czy Ty nie ogrodziłeś go i domu jego, i wszystkiej majętności wokoło? Pobłogosławiłeś uczynkom rąk jego i dobytek jego rozrósł się na ziemi. Ale wyciągnij trochę rękę Twoją i dotknij wszystkiego, co ma, czy Ci w oczy błogosławić będzie? I rzekł Pan do szatana: Oto wszystko, co ma, jest w ręce twojej, jeno na niego nie wyciągaj ręki twej. (Job 1, 9–12)

Dixit autem serpens ad mulierem: Nequaquam morte moriemini. Scit enim Deus quod in quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi vestri: et eritis sicut dii, scientes bonum et malum. I rzekł wąż do niewiasty: Żadną miarą nie umrzecie śmiercią. Bo wie Bóg, iż któregokolwiek dnia będziecie jeść z niego, otworzą się oczy wasze i będziecie jako bogowie, znając dobre i złe. (Rodz 3, 4–5)

III. Złość szatanów skierowana przeciwko Kościołowi i jego wiernym synom

Et draco stetit ante mulierem, quae erat paritura: ut cum peperisset, filium eius devoraret. A smok stanął przed niewiastą, która miała urodzić, aby gdy porodzi, pożreć jej syna. (Apok 12, 4)

Vae terrae, et mari, quia descendit diabolus ad vos, habens iram magnam, sciens quod modicum tempus habet. Et postquam vidit draco quod proiectus esset in terram, persecutus est mulierem, quae peperit masculum. Biada ziemi i morzu, gdyż zstąpił diabeł do was, mając wielki gniew, wiedząc, że mało czasu ma. A gdy widział smok, że był zrzucony na ziemię, prześladował niewiastę, która porodziła mężczyznę (syna). (Apok 12, 12–13)

Et misit serpens ex ore suo post mulierem, aquam tamquam flumen, ut eam faceret trahi a flumine. I wypuścił wąż z paszczy swojej [w pogoni] za niewiastą wodę jako rzekę, aby sprawić, żeby ją rzeka porwała. (Apok 12, 15)

Et respiscant a diaboli laqueis, a quo captivi tenentur ad ipsius voluntatem. I po opamiętaniu wyzwolą się z sideł szatana, który ich w pętach więzi według swej woli. (2 Tym 2, 26)

Et iratus est draco in mulierem: et abiit facere praelium cum reliquis de semine eius, qui custodiunt mandata Dei, et habent testimonium Iesu Christi. I zapłonął smok gniewem na niewiastę, i odszedł walczyć z resztą jej potomstwa, które strzeże przykazań Bożych i ma świadectwo Jezusa Chrystusa. (Apok 12, 17)

Adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit, quaerens quem devoret. Przeciwnik wasz diabeł jako lew ryczący krąży, szukając, kogo by pożarł. (1 P 5, 8)

[Diabolus misit in cor Iudae ut traderet Christum]. Szatan skusił był serce Judasza Iszkarioty..., aby Go zdradził. (J 13, 2)

Ecce missurus est diabolus aliquos ex vobis in carcerem ut tentemini: et habebitis tribulationem diebus decem. Oto diabeł ma wrzucić niektórych z was do ciemnicy, aby was doświadczyć i będziecie mieli ucisk przez dni dziesięć. (Apok 2, 10)

Quoniam voluimus venire ad vos: ego quidem Paulus, et semel, et iterum, sed impedivit nos satanas. Albowiem chcieliśmy przyjść do was (zwłaszcza ja Paweł) i raz i drugi, ale przeszkodził nam szatan. (1 Tes 2, 18)

Cur tentavit satanas cor tuum, mentiri te Spiritui sancto, et fraudare de pretio agri? Czemu szatan skusił serce twoje, abyś skłamał Duchowi Świętemu i ujął z zapłaty za rolę?. (Dz Ap 5, 3)

Venit diabolus, et tollit verbum de corde eorum, ne credentes salvi fiant. Przychodzi diabeł i porywa słowo z serca ich, aby uwierzywszy nie byli zbawieni. (Łk 8, 12)

Et cum venisset trans fretum in regionem Gerasenorum, occurrerunt ei duo habentes daemonia, de monumentis exeuntes, saevi nimis, ita ut nemo posset transire per viam illam. A gdy przybył za morze [(na drugi brzeg)] do krainy Gerazeńczyków, wybiegli Mu naprzeciw dwaj mający diabelstwo [(diabłów mający = opętani)], którzy wychodzili z grobów, tak straszni, że nikt nie mógł przejść ową drogą. (Mt 8, 28)

Et ostendit mihi Dominus Iesum sacerdotem magnum stantem coram angelo Domini: et satan stabat a dextris eius ut adversaretur ei. I ukazał mi Pan Jezusa, kapłana wielkiego, stojącego przed aniołem Pańskim; a szatan stał po prawicy Jego, aby się Mu sprzeciwiać. (Zach 3, 1)

Ait [satan]: Circuivi terram, et perambulavi eam. Rzekł [szatan]: Okrążyłem ziemię i schodziłem ją. (Job 1, 7)

Egressus igitur Satan a facie Domini, percussit Iob ulcere pessimo, a planta pedis usque ad verticem eius: qui testa saniem radebat, sedens in sterquilinio. Wyszedłszy tedy szatan od oblicza Pana, zaraził Joba wrzodem bardzo złym od stopy nogi aż do wierzchu głowy jego. A on ropę skorupą oskrobywał, siedząc na gnoju. (Job 2, 7–8)

Consurrexit autem Satan contra Israel: et concitavit David ut numeraret Israel. Szatan powstał na Izraela i pobudził Dawida, żeby policzył Izraela. (1 Kron 21, 1)

Ecce satanas expetivit vos ut cribraret sicut triticum. Oto szatan zapragnął, aby was przesiał jako pszenicę. (Łk 22, 31)

Et vos, cum essetis mortui delictis, et peccatis vestris, in quibus aliquando ambulastis secundum saeculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris huius, spiritus, qui nunc operatur in filios diffidentiae. I wy staliście się przedtem umarłymi przez występki i grzechy wasze, jakich niegdyś dopuszczaliście się według tego świata, według księcia mocy powietrznych, tj. ducha działającego w synach niedowiarstwa. (Ef 2, 1)

Cur praecepit vobis Deus ut non comederetis de omni ligno paradisi? Czemu wam Bóg przykazał, żebyście nie jedli z każdego drzewa rajskiego? (Rodz 3, 1)

Et cum consummati fuerint mille anni, solvetur satanas de carcere suo, et exibit, et seducet Gentes. A gdy się skończy tysiąc lat, uwolniony będzie szatan z więzienia swego, i wyjdzie i będzie zwodził narody. (Ap 20, 7)

IV. Złe duchy powstrzymują nawracanie niewiernych; ukazują się jako aniołowie światłości; nie mogą szkodzić, wyjąwszy, gdy im Bóg pozwoli

Quod si etiam opertum est Evangelium nostrum: in iis, qui pereunt, est opertum: in quibus deus huius saeculi [(sc. diabolus)] excaecavit mentes infidelium, ut non fulgeat illis illuminatio Evangelii gloriae Christi, qui est imago Dei. A jeśli nawet Ewangelia nasza jest zakryta, zakryta jest dla tych, którzy giną: mianowicie dla niewiernych, którym bóg tego świata [(tj. diabeł)] zaślepił umysł, aby nie zajaśniał dla nich blask Ewangelii chwały Chrystusa, będącego obrazem Boga. (2 Kor 4, 3–4)

Ipse enim satanas transfigurat se in angelum lucis. Sam szatan przemienia się w [(przybiera postać)] anioła światłości. (2 Kor 11, 14)

Si filius Dei es, mitte te deorsum. Scriptum est enim: Quia angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Jeśli jesteś Synem Bożym, rzuć się na dół; albowiem napisane jest, że «aniołom Swoim rozkazał o Tobie, i będą Cię na ręku nosić, abyś snadź nie zranił o kamień nogi Swojej (Ps 90 11–12)». (Mt 4, 6)

Non est super terram potestas, quae comparetur ei, qui factus est ut nullum timeret. Nie ma na ziemi mocy, która by się mu przyrównać mogła, który uczynion jest, aby się nikogo nie bał. (Job 41, 24)

Et dixit Diminus ad satan: Increpet Dominus in te satan: et increpet Dominus in te, qui elegit Ierusalem: numquid non iste torris est erutus de igne? Rzekł Pan do szatana: Niech cię zgromi Pan, szatanie! i niech cię zgromi Pan, który obrał Jeruzalem! Azali ten nie jest głownią wyrwaną z ognia? (Zach 3, 2)

Dixit ergo Dominus ad Satan: Ecce, universa quae habet, in manu tua sunt: tantum in eum ne extendas manum tuam. Egressusque est Satan a facie Domini. I rzekł Pan do szatana: Oto wszystko, co ma, jest w ręce twojej, jeno na niego nie wyciągaj ręki twej. I odszedł szatan od oblicza Pańskiego. (Job 1, 12)

Erat autem ibi grex porcorum multorum pascentium in monte: et rogabant eum, ut permitteret eis in illos ingredi. Et permisit illis. A było tam stado wielu wieprzów, pasących się na górze. I prosili Go, aby im dozwolił wejść w nie. I zezwolił im. (Łk 8, 32)

Et rogabant illum ne imperaret illis ut in abyssum irent. I prosili Go, aby im nie rozkazywał iść do przepaści. (Łk 8, 31)

V. „Cuda” czynione przez diabły; wiele ludzi zwiedzionych przez nich i ich wysłańców; Boskie narzędzia na ukaranie złych

Surgent enim pseudochristi, et pseudoprophetae: et dabunt signa magna, et prodigia, ita ut in errorem inducantur (si fieri potest) etiam electi. Powstaną bowiem fałszywi chrystusowie i fałszywi prorocy, i czynić będą znaki wielkie i cuda, tak aby w błąd byli wprowadzeni (jeśli to być może) nawet i wybrani. (Mt 24, 24)

Et dedit illi [(sc. bestiae)] draco virtutem suam, et potestatem magnam. I dał jej [(tj. bestii)] smok moc swoją i władzę wielką. (Apok 13, 2)

Sunt spiritus, qui ad vindictam creati sunt, et in furore suo confirmaverunt tormenta sua: in tempore consummationis effundent virtutem: et furorem eius, qui fecit illos, placabunt. Są duchowie, którzy ku pomście stworzeni są, i w zapalczywości swojej wzmocnili męczenia swoje; czasu dokonania moc wyleją i zapalczywość Tego, który je stworzył, uśmierzą. (Ekli 39, 33–34)

Audio quia tradita est septem viris, et mortui sunt: sed et hoc audivi, quia daemonium occidit illos Słyszę, że była wydana za siedmiu mężów i że pomarli; ale i to słyszałem, że ich czart pomordował. (Tob 6, 14)

Misit in eos iram indignationis suae: indignationem, et iram, et tribulationem: immissiones per angelos malos. Puścił na nich gniew zapalczywości Swojej, popędliwość i rozgniewanie i utrapienie, dopuszczenia przez aniołów złych. (Ps 77, 49)

VI. Dzieła diabelskie szczególniej okażą się przy końcu świata (Antychryst)

Et tunc revelabitur ille iniquus, quem Dominus Iesus interficiet spiritu oris sui, et destruet illustratione adventus sui eum: cuius est adventus secundum operationem satanae in omni virtute, et signis, et prodigiis mendacibus, et in omni seductione iniquitatis iis, qui pereunt: eo quod charitatem veritatis non receperunt ut salvi fierent. Ideo mittet illis Deus operationem erroris ut credant mendacio, ut iudicentur omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati. A wtedy objawi się ów bezbożnik, którego Pan Jezus zabije tchnieniem ust Swoich i zatraci go blaskiem przyjścia Swego. A zjawienie się jego dokona się mocą i działaniem szatana wśród znaków i cudów kłamliwych oraz ze wszelkimi sposobami uwiedzenia tych, którzy giną, dlatego że nie przyjęli miłości prawdy, aby byli zbawieni. Dlatego ześle na nich Bóg działanie błędu, aby uwierzyli kłamstwu, iżby osądzeni byli wszyscy, którzy nie uwierzyli prawdzie, ale przyzwolili na nieprawość (lub: A wtedy ukaże się ów bezbożnik, którego Pan Jezus zniweczy tchnieniem ust Swoich i zatraci blaskiem Swego przyjścia. A jego zjawieniu się za sprawą szatana będą towarzyszyć wszelkie cuda, znaki i dziwy kłamliwe oraz wszelkie pokusy nieprawości dla tych, którzy zginą, dlatego że nie przyjęli umiłowania prawdy, która by ich ocaliła. Przeto ześle na nich Bóg urojenia, aby uwierzyli kłamstwu, tak aby poddani byli sądowi wszyscy ci, którzy nie uwierzyli prawdzie, lecz upodobali sobie w nieprawości – tł. z gr. ks. E. D.)) (2 Tes 2, 8–11)

Hic est Antichristus, qui negat Patrem, et Filium. Ten jest Antychryst, który zaprzecza Ojca i Syna. (1 J 2, 22)

Et cum consummati fuerint mille anni, solvetur satanas de carcere suo, et exibit, et seducet Gentes, quae sunt super quattuor angulos terrae. A gdy się skończy tysiąc lat, będzie zwolniony szatan z więzienia swego, i wyjdzie, i będzie zwodził narody, które są na czterech krańcach ziemi. (Apok 20, 7)

Vae terrae, et mari, quia descendit diabolus ad vos, habens iram magnam, sciens quod modicum tempus habet. Biada ziemi i morzu, bowiem zstąpił do was diabeł zagniewany wielce, świadom, że niewiele czasu mu zostało. (Apok 12, 12)

Modlitwa do św. Michała Archanioła przeciwko zasadzkom szatańskim^*)

Sancte Michaël Archangele, defende nos in praelio, contra nequitiam et insidias diaboli esto praesidium. Imperet illi Deus, supplices deprecamur: tuque, Princeps militiae caelestis, Satanam aliosque spiritus malignos, qui ad perditionem animarum pervagantur in mundo, divina virtute, in infernum detrude. Amen.

Święty Michale Archaniele! Wspomagaj nas w walce, a przeciw niegodziwości i zasadzkom złego ducha bądź naszą obroną. Oby go Bóg pogromić raczył, pokornie o to prosimy, a Ty, Wodzu niebieskich zastępów, szatana i inne duchy złe, które na zgubę dusz ludzkich po tym świecie krążą, mocą Bożą strąć do piekła. Amen. Ω

Cytaty z Pisma świętego: Biblia Sacra Vulgatae editionis Sixti V Pont. Max. iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita. Ex tribus editionibus Clementinis critice descripsit, dispositionibus logicis et notis exegeticis illustravit, appendice lectionum hebraicarum et graecarum auxit P. Michael Hetzenauer Ord. Min. Cap., Ratisbonae et Romae MCMXIV, Pismo święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim x. Jakuba Wujka SI, Kraków 1935; Pismo święte Nowego Testamentu. Wstęp, nowy przekład z Wulgaty, komentarz przez ks. Eugeniusza Dąbrowskiego, Poznań 1958; Pismo święte Nowego Testamentu. Wstęp, nowy przekład z języka greckiego, komentarz przez ks. Eugeniusza Dąbrowskiego, Poznań 1961.

Tytuły rozdziałów i układ cytatów biblijnych zestawiono na podstawie następujących dzieł:

1. Ks. F. St. Feldheim, Skarbiec Pisma świętego. Konkordancja rzeczowa, Kielce 1924.
2. Ks. P. Lewandowski, Prawdy wiary i obyczajów oparte wyłącznie na Piśmie św., Nowy Sącz 1893.
3. H. Marcellius SI, Theologia Scripturae Divinae, [w:] J. P. Migne, Scripturae Sacrae Cursus Completus, t. I, Paryż 1839, ss. 907–1204.

^*)Tekst modlitwy przytoczony za: Mszał Rzymski z dodaniem nabożeństw nieszpornych, [opr.] o. G. Lefebvre OSB, Tyniec-Bruges [1956].

Przypisy

1. ↑Tekst modlitwy przytoczony za: Mszał Rzymski z dodaniem nabożeństw nieszpornych, [opr.] O. G. Lefebvre OSB, Tyniec-Bruges [1956].