ks. Dawid Pagliarani FSSPX

Erozja autorytetu soboru

Ponad czterdzieści lat po zakończeniu soboru nadal trwa dyskusja na temat jego autentycznej interpretacji. Trzeba jednak postawić pytanie bardziej jeszcze zasadnicze: jaki autorytet może mieć sobór, jeśli rywalizujące ze sobą interpretacje jego dokumentów wciągają Kościół w niekończący się spór, który jest znacznie poważniejszy niż czysto akademickie dywagacje? Gdyby bowiem teza o zerwaniu z wcześniejszym Magisterium okazała się prawdziwa, istniałyby dwie prawomocne władze nauczycielskie, pomiędzy którymi nie byłoby ciągłości; byłyby to narodziny nowego Magisterium, a więc i nowego Kościoła. I przeciwnie, gdyby konserwatywna, typowo Ratzingerowska teza o ciągłości przed- i posoborowego Kościoła była prawdziwa, byłoby konieczne pogodzenie tego, czego pogodzić się nie da: ekumenizmu, kolegializmu, wolności religijnej i współczesnej eklezjologii z tradycyjnym Magisterium; dogmatycznego wydźwięku Mszy trydenckiej z dogmatycznym wydźwiękiem Mszy Pawła VI etc. W pierwszym przypadku Kościół katolicki skończyłby się na zawsze, a na jego miejscu pojawiłby się całkowicie nowy Kościół; w drugim przypadku Kościół katolicki istniałby nadal, nauczałby jednak rzeczy sprzecznych z tym, czemu pozostawał do tej pory wierny. Pierwsza teza twierdzi, że istnieje brak ciągłości pomiędzy dwoma urzędami nauczycielskimi, jest to jednak sprzeczne z niezniszczalnością Kościoła, który zgodnie z tą interpretacją zanikłby, a następnie pojawił się pod nową postacią; druga natomiast nie implikuje utraty przez Kościół niezniszczalności, (...) wymaga jednak odrzucenia zasady niesprzeczności.

Rozwiązanie

(...) Nauczanie Vaticanum II, które z czasem stało się kamieniem węgielnym całego teologicznego, liturgicznego i duszpasterskiego gmachu soboru, nigdy nie korzystało z gwarancji właściwych rzeczywistemu Magisterium Kościoła (...). Wyjaśnienie to z pewnością nie jest nowe, interpretacja ta została jednak niedawno wzmocniona szczerym i ważnym wyznaniem wysokiego rangą dostojnika, byłego arcybiskupa Bolonii i papabile, kardynała Biffiego. Pragnęlibyśmy zachęcić do spojrzenia na tę kwestię w świetle jego niedawnych wypowiedzi dotyczących autorytetu soboru. Musimy jednak najpierw przypomnieć, co sam sobór powiedział w kwestii rangi oraz zakresu obowiązywania swych dekretów.

Uwagi sekretarza soboru

Przy kilku okazjach sobór został zobligowany do zbadania i określenia wagi doktrynalnej swych własnych dekretów, co było wyraźną oznaką istniejących dwuznaczności oraz niepokoju, którego ojcowie soborowi nie skrywali, świadomi nietypowego charakteru soboru. Pierwotna oficjalna odpowiedź Centralnej Komisji Teologicznej na pytanie z 6 marca 1964 r. była później powtarzana wielokrotnie przez sekretarza generalnego soboru, msgr. Peryklesa Feliciego, zwłaszcza 16 listopada 1964 r. (w odpowiedzi na pytanie o rangę teologiczną Lumen gentium) oraz 15 listopada 1965 r. (w odpowiedzi na podobne pytanie odnośnie do Dei verbum). Przytaczamy w całości tekst tego ostatniego oświadczenia, nieodbiegającego zasadniczo w treści od pozostałych:

Zapytano, jaka powinna być kwalifikacja teologiczna nauki wyłożonej w schemacie „O Objawieniu Bożym” i poddanej pod głosowanie.

Komisja doktrynalna wiary i obyczajów podała odpowiedź w deklaracji z 6 marca 1964 r.:

„Uwzględniając obyczaj soborowy oraz pastoralny cel niniejszego soboru, Sobór święty to tylko orzeka z sprawach wiary czy obyczajów jako obowiązujące dla Kościoła, co sam jako takie wyraźnie określił.

Wszystko zaś inne, co Sobór święty podaje jako naukę Najwyższego Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, powinni wszyscy chrześcijanie i każdy z nich z osobna przyjmować i uznawać zgodnie z intencją samego Soboru świętego, która daje się poznać bądź z przedłożonej treści, bądź ze sposobu mówienia, wedle norm interpretacji teologicznej”.

Powtarzające się pytania ze strony biskupów oraz odpowiedzi dotyczące kwalifikacji teologicznej dokumentów soborowych jasno wskazują, że sami ojcowie soborowi byli świadomi na długo przed powstaniem Bractwa Św. Piusa X, iż mają do czynienia z nauczaniem sui generis, którego ranga i zakres obowiązywania nie są wcale oczywiste.

Rzecz jasna dalecy jesteśmy od bezkrytycznej, entuzjastycznej akceptacji, która uczyniła ów sobór rodzajem „superdogmatu”, ucinając w ten sposób z góry wszelkie obiekcje, a nawet zamykając usta dotychczasowemu Magisterium Kościoła. Szczegółowa analiza samych tekstów soborowych, mająca określić to, co sobór „chciał w jednoznaczny sposób przedłożyć całemu Kościołowi”, wykazuje, że w istocie nie przedłożył on niczego, poza tym, co zostało zadeklarowane przez wcześniejsze Magisterium. I biorąc pod uwagę „ducha tego świętego soboru”, nie mogło być inaczej. Sobór ten, zwołany z wyraźną intencją niedefiniowania prawd wiary i niepotępiania błędów1, zainaugurował nowy rodzaj „urzędu nauczycielskiego” – niezależnie nawet od głoszonych przezeń treści – z nową metodą i nowym podejściem: „urzędu nauczycielskiego”, który (...) nie miał na celu głoszenie nieomylnego nauczania, ale raczej promowanie nowego stosunku do świata i przedstawianie Kościoła w mniej doktrynalnym, a bardziej egzystencjalnym świetle. Celem było raczej rozbudzenie całkowicie nowego ducha, niż przekazywanie treści dogmatycznej. II Sobór Watykański, wedle wyraźnej intencji Jana XXIII, nie został zwołany po to, by definiować dogmaty, korygować błędy czy potępiać odchylenia doktrynalne, jak to się działo w przeszłości, ale by dostosować Kościół do współczesnego świata. Ta świadoma decyzja o wyrzeczeniu się wszelkich prób narzucenia prawd wiary oznacza, że sobór miał zamiar powstrzymać się od nauczania w obiektywnym, tradycyjnym i urzędowym sensie.

Właśnie ze względu na tę nowatorską intencję sobór pozbawiony był asystencji Ducha Świętego, która gwarantowałby nieomylność jego twierdzeń, niebędących w rezultacie tego elementami Magisterium.

Twierdzenie, że Vaticanum II wydaje się pozbawiony nieomylności, nie jest więc wysuwane a posteriori, to znaczy w oparciu o błędy, jakie można znaleźć w jego dokumentach; faktem jest, że on sam siebie pozbawił tej nieomylności a priori, z powodu intencji obiektywnie niezgodnej z intencją właściwą dla soboru powszechnego, zezwalając w ten sposób na pojawienie się wspomnianych błędów. Innymi słowy, nasza argumentacja nie opiera się na analizie błędów soboru, nie idzie w kierunku wykazania, że niemożliwe jest, by można było znaleźć sprzeczności w różnych angażujących nieomylność aktach Magisterium: nie chcemy zajmować względem Magisterium stanowiska podobnego do postawy protestantów względem Pisma św., czyli wolnej interpretacji, chcemy jedynie zweryfikować, czy dokumenty soboru stanowią akt nieomylnego Magisterium (...).

Kardynał Biffi

W wydanej niedawno autobiografii kardynała Biffiego można znaleźć jego przenikliwe i zarazem wyważone opinie na temat soboru, z wielką mocą potwierdzające interpretację, która nam samym wydaje się jedyną możliwą:

Jan XXIII dążył do tego, by po soborze doprowadzić do odnowy Kościoła nie poprzez potępienia, ale poprzez zastosowanie „lekarstwa miłosierdzia”. Powstrzymując się od potępienia błędów, sobór tym samym zrezygnował z formułowania definitywnego nauczania, które obowiązywałoby wszystkich2.

Uwaga kardynała ma znaczenie fundamentalne, zwłaszcza sformułowanie „tym samym”. Dlaczego? Ponieważ głoszenie danej tezy przy równoczesnej kategorycznej odmowie potępienia tezy przeciwnej wyklucza wolę narzucenia głoszonej tezy jako definitywnej i obowiązującej wszystkich. (...) To jasne, że ten sposób nauczania jest obcy dotychczasowej, tradycyjnej praktyce soborów powszechnych Kościoła, polegającej na jasnym „formułowaniu definitywnych prawd obowiązujących wszystkich”. Jan XXIII nie miał wyraźnej intencji takiego obligowania wszystkich wiernych. By wyrazić tę różnicę intencji w stosunku do tradycyjnej intencji Kościoła, ukuto termin „sobór duszpasterski”. Kard. Biffi skomentował to w następujący sposób:

Czułem, że narastają we mnie wątpliwości. Sformułowanie [sobór duszpasterski] wydawało mi się dwuznaczne, a nacisk, z jakim określano obradujący sobór jako „duszpasterski”, nieco podejrzany: czy chciano przez to zasugerować, że poprzednie sobory nie były w ogóle duszpasterskie, czy że nie były one duszpasterskie w wystarczającym stopniu? Czy jednoznaczne stwierdzenie, że Jezus z Nazaretu jest Bogiem współistotnym Ojcu, jak to zadekretowano w Nicei, nie miało charakteru duszpasterskiego? Czy duszpasterskie nie było wyjaśnienie realności obecności eucharystycznej oraz ofiarnej natury Mszy, jak to uczyniono w Trydencie? Czy duszpasterskie nie było potwierdzenie prymatu Piotra w całej jego pełni i ze wszystkimi tego skutkami, jak tego nauczał I Sobór Watykański?3.

To oczywiste, że wyjaśnienie prawdziwej doktryny i potępienie błędu musi mieć charakter duszpasterski, ponieważ dzięki temu Kościół utwierdza wiernych w prawdzie oraz chroni od herezji. Tak więc, jak wskazuje kardynał, każdy sobór ma charakter duszpasterski. Dlaczego więc chciano koniecznie nazwać Vaticanum II „soborem duszpasterskim”? „Jasne jest więc – pisze dalej kardynał – że zadeklarowaną [przez sam sobór] intencją było badanie najlepszych sposobów i najskuteczniejszych środków wzbogacania serc ludzi bez deprecjonowania tradycyjnego nauczania Kościoła”. To ostatnie zdanie zawiera dwa niezwykle istotne stwierdzenia: 1° deklarowana przez Kościół intencja była „oryginalna”, nie miała nic wspólnego z obroną depozytu wiary oraz potępieniom błędów; 2° deklaracja Vaticanum II (i Jana XXIII, który go zwołał), że nie ma zamiaru „deprecjonować tradycyjnego nauczania Kościoła”, oznacza, że sobór ten zerwał z tradycją soborów ekumenicznych (...). Koncentrował się raczej na niedeprecjonowaniu tradycyjnego Magisterium Kościoła, niż na trosce, by pozostawać z nim w ciągłości. Możemy więc wnioskować, że intencja szczególna II Soboru Watykańskiego nie miała wiele wspólnego z pragnieniem narzucenia nauczania.

Intencja nauczania: stanowisko teologiczne

Weźmy na przykład sprawę natchnienia Pisma św. Tym, co w sposób szczególny różni katolickie stanowisko w tej kwestii na przykład od poglądów wyznawców islamu, jest wiara, że natchnienie absolutnie nie znosi indywidualnych zdolności świętych autorów – w przeciwnym przypadku ich pisma musielibyśmy traktować jako podyktowane bezpośrednio przez Boga. Jednak Boża interwencja zakłada indywidualne ludzkie zdolności i posługuje się nimi. Mamy tu do czynienia z tomistyczną zasadą, wedle której pierwsza przyczyna (Boże natchnienie) zachowuje wszystkie cechy właściwe przyczynie drugorzędnej (ludzki autor) w taki sposób, że ten drugi jest również – we właściwym sobie porządku – prawdziwą przyczyną (autorem). Zastanówmy się teraz nad działaniem sakramentalnym. Kościół uczy nas, że szafarz sakramentu musi mieć intencję – nawet jeśli nie jest ona aktualna – czynienia tego, co czyni Kościół, czyli ukierunkować swe działanie na cel, dla którego Jezus Chrystus dany sakrament ustanowił; bez tej intencji sakrament byłby nieważny. Jeśli ta zasada prawdziwa jest względem sakramentów (munus sanctificandi – ‘funkcja uświęcająca Kościoła’), tym bardziej musi być prawdziwa w odniesieniu do Magisterium (munus docendi – ‘funkcja nauczająca’). Podczas gdy w przypadku natchnienia czy też ekonomii sakramentalnej człowiek jest jedynie narzędziem, w przypadku Magisterium katolicka hierarchia uzyskuje Bożą pomoc jedynie w takim zakresie, by jej nauczanie było wolne od błędu. Innymi słowy, hierarchia nie jest „natchniona”, jak to jest w przypadku autorów Pisma św. Oznacza to, że w przypadku hierarchii Bóg pozostawia ludziom znacznie więcej wolności, niż w przypadku natchnienia biblijnego czy dyscypliny sakramentów. Głoszenie wiary dokonuje się poprzez ludzi wyświęconych dla tego właśnie celu. Są oni osobami ludzkimi i zachowują swe własne ludzkie cechy. Jeśli więc papież czy też sobór nie ma zamiaru przedstawiać swej nauki jako objawionej przez Jezusa Chrystusa, jak to zawsze czynił Kościół, albo gdy nie ma zamiaru żądać przylgnięcia do tego nauczania na mocy swej władzy, nie można mówić, że korzysta z pomocy obiecanej Kościołowi nauczającemu, gdyż nie ma w istocie intencji nauczania. Ludzka intencja jest tu warunkiem zarówno koniecznym, jak i wystarczającym dla zagwarantowania zachowania od błędu (...). Mamy tu do czynienia z jedną z głównych zasad tomistycznych, wedle której łaska nie niszczy natury, ale ją udoskonala. W swej opiece nad Kościołem Bóg nie zastępuje pośrednictwa ludzi, ale przyjmuje ich ze wszystkimi ich zdolnościami i posługuje się nimi, wynosząc ich ponad możliwości czysto ludzkie. Akty Magisterium potwierdzają tę interpretację. Weźmy na przykład dokument I Soboru Watykańskiego, definiujący nieomylność papieską. Stwierdza on:

Biskup Rzymu, gdy mówi ex cathedra – tzn. gdy sprawując urząd pasterza i nauczyciela wszystkich wiernych, swą najwyższą apostolską władzą określa zobowiązującą cały Kościół naukę w sprawach wiary i moralności – dzięki opiece Bożej przyrzeczonej mu w osobie św. Piotra Apostoła posiada tę nieomylność, jaką Boski Zbawiciel chciał wyposażyć swój Kościół w definiowaniu nauki wiary i moralności. Toteż takie definicje są niezmienne same z siebie, a nie na mocy zgody Kościoła”4.

Możemy więc wyciągnąć z tego wniosek, że nieomylność implikuje intencję papieża do sprawowania swego urzędu jako najwyższego nauczyciela Kościoła przez wiązanie jego członków, czyli narzucanie każdemu z nich treści nauczanych definicji. To właśnie nazywamy nauczaniem, ale gdy papież nie ma intencji sprawowania tego urzędu, nie można mówić o asystencji Ducha Świętego.

Inny tekst, pochodzący tym razem z aktu Magisterium zwyczajnego, stwierdza:

Jeśli jednak Najwyżsi Pasterze w swych oficjalnych dokumentach celowo wydają osąd w kwestii dotąd podlegającej dyskusji, oczywiste jest, że ta kwestia, wedle zamysłu i woli papieży, nie może być już traktowana jako zagadnienie otwarte na dyskusję teologów5.

W ustępie tym również znajdujemy odniesienie do intencji; w przypadku braku intencji do definiowania, do decydującego rozstrzygnięcia albo do potępienia czegokolwiek nieomylność nie jest gwarantowana.

Intencje soboru

W artykule tym nie możemy przeanalizować wszystkiego, czego badacze dowiedzieli się na temat kierunku, jaki Jan XXIII zamierzał nadać soborowi; streścimy jednak deklarowane przez niego intencje, byśmy mogli zrozumieć, że w sposób obiektywny różnią się one od intencji Kościoła.

Aggiornamento: „Istotnym punktem tego soboru nie jest więc dyskusja na tym czy innym artykułem fundamentalnej nauki Kościoła”, ale badanie i objaśnianie doktryny „przy wykorzystaniu współczesnych metod badawczych oraz form literackich”6.

Jedność rodzaju ludzkiego: „(...) taki jest cel II Powszechnego Watykańskiego Soboru, który (...) przygotowuje niejako i konsoliduje drogę ku jedności rodzaju ludzkiego, będącą niezbędnym fundamentem, koniecznym, by civitas mundi mogło upodobnić się do civitas Dei”7.

Odmowa potępienia błędów: „Dziś jednak Oblubienica Chrystusa woli posługiwać się raczej lekarstwem miłosierdzia, niż surowością. Stara się wyjść naprzeciw potrzebom dnia dzisiejszego, raczej poprzez demonstrowanie słuszności swego nauczania, niż za pomocą potępień”8.

Deklaracje Pawła VI były równie jednoznaczne.

Wzbudzenie samoświadomości Kościoła:

Nadszedł czas, (...) by prawda dotycząca Kościoła Chrystusowego zgłębiana, ustalana i wyrażana była coraz lepiej, być może nie w uroczystych formułach zwanych definicjami doktrynalnymi, ale raczej w deklaracjach, przez które Kościół może głosić z większą jasnością i zrozumiałością całą prawdę o sobie9.

Intencja ekumeniczna: „(...) zwołanie tego soboru (...) ma na celu uczynienie ekumenizmu totalnym, powszechnym”10.

Dialog ze światem współczesnym: „Niech świat dowie się, że Kościół traktuje go z głębokim zrozumieniem i prawdziwym podziwem i pragnie nie tyle go ujarzmić, co służyć mu; nie tyle deprecjonować, co uwydatniać jego godność; nie tyle potępiać, co podtrzymywać go i ratować”11.

Konkluzja

Po to, by nauczanie Kościoła cieszyło się gwarancją nieomylności, niezbędne jest wyrażenie odpowiedniej intencji. Akt Magisterium musi być spełniony z intencją nauczania wiary lub moralności czy też potępienia błędu, rozstrzygnięcia kontrowersji etc. Przytaczając słowa kard. Biffiego, wykazaliśmy, że intencja ostatniego soboru różniła się od normalnych intencji soborów powszechnych Kościoła katolickiego. Konkluzja wydaje się oczywista: całkowicie uprawnione jest wyrażanie wątpliwości co do jego nauki. Cała współczesna teologia, podobnie jak encykliki ostatnich papieży, zostały zbudowane na ruchomych piaskach Vaticanum II. Nie zbudowano ich na opoce Piotra, ponieważ tym razem Piotr nie chciał nauczać, ale proponował; nie chciał zobowiązywać do posłuszeństwa, ale prowadził dialog; nie chciał posłużyć się gwarancją, daną mu przez Zbawiciela, by utwierdzać swych braci, kiedy ich naucza. A jednak właśnie tego rozpaczliwie potrzebuje dzisiejszy człowiek. Ω

Tekst za „The Angelus”. Tłumaczył Tomasz Maszczyk.

Przypisy

1. ↑Por. Jan XXIII, mowa inaugurująca II Sobór Watykański, 11 X 1962.
2. ↑Kard. G. Biffi, Memorie e digressioni di un Italiano Cardinale, Sienna 2007.
3. ↑Ibid.
4. ↑Sobór Watykański I, konstytucja Pastor aeternus.
5. ↑Pius XII, encyklika Humani generis.
6. ↑Jan XXIII, mowa inaugurująca II Sobór Watykański.
7. ↑Ibid.
8. ↑Ibid.
9. ↑Paweł VI, mowa inaugurująca II sesję soboru, 29 września 1963.
10. ↑Ibid.
11. ↑Ibid.