Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X
Aneks: schemat kardynała Ottavianiego
Przygotowania Centralnej Komisji Pontyfikalnej do Soboru Watykańskiego II
Konstytucja o Kościele – Schemat proponowany przez komisję teologiczną
Część druga
Rozdział IX
Na temat relacji pomiędzy Kościołem a Państwem, oraz tolerancji religijnej
Jego Eminencja Wielebny kardynał Alfred Ottaviani, Przewodniczący
Na marginesie: Schemat doktrynalny, przedstawiony przez kardynała Ottavianiego, w oryginalnej łacińskiej wersji, składał się z siedmiu stron tekstu i szesnastu stron referencji, poczynając od Piusa VI (1790) do Jana XXIII (1959). Został odrzucony na pierwszej sesji soborowej, na korzyść schematu przygotowanego przez Sekretariat ds. Jedności Chrześcijan pod kierunkiem kardynała Bea. Ten drugi schemat, w założeniu pasterski, rozrósł się do czternastu stron, bez żadnych referencji do poprzedzającego go magisterium.
Schemat Ottavianiego nie cieszy się autorytetem magisterium, ale przedstawia stan doktryny katolickiej w przededniu Soboru Watykańskiego II, i faktycznie wyraża doktrynę, którą Sobór powinien był zaproponować, gdyby nie odszedł od swego celu z powodu coup d’etat tych, którzy uczynili z Soboru „Stany generalne Ludu Bożego”, powtórkę z roku 1789! Dodajmy wreszcie, że Sobór mógłby wprowadzić do tej deklaracji wszelkie przydatne uściślenia lub poprawki.
1. Zasada: Rozróżnienie między Kościołem a świecką społecznością oraz podporządkowanie celu Społeczeństwa celowi Kościoła
Człowiek, przeznaczony przez Boga do celu nadprzyrodzonego, potrzebuje zarówno Kościoła, jak i świeckiego społeczeństwa, by osiągnąć pełnię doskonałości. Świecka społeczność, do której człowiek należy z powodu swego społecznego charakteru, musi strzec ziemskich dóbr i działać w taki sposób, by tu, na tej ziemi, obywatele mogli prowadzić „ciche i spokojne życie”369. Kościół, w który człowiek musi włączyć się z powodu swego powołania do nadprzyrodzoności, został ustanowiony przez Boga, aby, wciąż się rozszerzając, przy pomocy doktryny, sakramentów, modlitwy i praw, mógł prowadzić swych wiernych do ich wiecznego celu.
Każda z tych dwóch społeczności posiada bogate zasoby pozwalające jej na należyte wypełnienie swej własnej misji. Każda jest także doskonała, to znaczy, najlepsza w swej klasie i, co za tym idzie, niezależna od drugiej, posiadając władzę ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą. To rozróżnienie dwóch społeczności opiera się, jak uczy niezmienna Tradycja, na słowach Pana: „Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga”370.
Pomimo to, ponieważ obie te społeczności sprawują władzę nad tymi samymi osobami, i często w stosunku do tego samego przedmiotu, nie mogą się nawzajem ignorować. Przeciwnie, muszą działać w doskonałej harmonii, by wspierać swój rozwój, nie mniej niż [rozwój] swoich wspólnych członków.
Święty Sobór, z zamiarem nauczania, jakie relacje winny istnieć między tymi dwoma władzami, w związku z naturą każdej z nich, przede wszystkim ogłasza niezmienną wolę zachowania zasady, że zarówno Kościół, jak i społeczeństwo świeckie, ustanowione są na pożytek człowieka; ale pomimo to ziemska szczęśliwość, powierzona opiece władz świeckich, nic nie znaczy dla człowieka, jeśli miałby ponieść szkodę na duszy371. Dlatego więc cele świeckiego społeczeństwa nie mogą stać w sprzeczności, ani narażać na niebezpieczeństwo, ostatecznego celu, a mianowicie zbawienia wiecznego.
2. Władza Kościoła i jej ograniczenia; obowiązki Kościoła wobec władzy świeckiej
Skoro więc władza Kościoła obejmuje wszystko, co prowadzi ludzi do wiecznego zbawienia; skoro zaś władzy świeckiej podlega to wszystko, co dotyczy tylko ziemskiej szczęśliwości; wynika stąd, że Kościoła nie obchodzą dobra doczesne, poza tymi, które przeznaczone są dla celu nadprzyrodzonego. Co się tyczy działań związanych z celami zarówno Kościoła, jak i społeczeństwa, takimi jak małżeństwo, kształcenie dzieci i inne podobne sprawy, prawa władzy świeckiej muszą być wypełniane w taki sposób, by, w opinii Kościoła, wartości wyższe przynależne do porządku nadprzyrodzonego nie doznały uszczerbku. W inne działania w zakresie spraw doczesnych, które, nie narażając na szwank Boskich Praw, są rozważane lub osiągane zgodnie z prawem i rozmaitymi sposobami, Kościół nie ingeruje w żaden sposób. Będąc strażnikiem własnych praw, i w pełni respektując prawa innych, Kościół nie rości sobie prawa do wyboru formy rządów i instytucji zajmujących się świeckimi sprawami narodów chrześcijańskich; spośród rozmaitych form rządzenia, Kościół nie potępia żadnej, pod warunkiem, że nie ucierpią z tego powodu religia i zasady moralne. Podobnie, zachowując własną wolność, Kościół, w ten sam sposób, nie stoi władzom świeckim na przeszkodzie w dowolnym korzystaniu z ich praw i zasad.
Władcy narodów powinni dostrzec wielkie korzyści, jakie, podczas pełnienia swej misji, Kościół niesie świeckiemu społeczeństwu. W rzeczy samej Kościół wspomaga obywateli w dążeniu do dobra, dzięki ich cnocie i chrześcijańskiej pobożności. I gdyby postępowali zgodnie z doktryną chrześcijańską, bez wątpienia przyniosłoby to wielki pożytek dobru publicznemu, o czym zaświadcza święty Augustyn372. Kościół nakłada również na obywateli obowiązek postępowania zgodnie z porządkiem prawnym, „nie tylko ze względu na karę, ale ze względu na sumienie”373. Tym, którym powierzono rządy nad krajem, Kościół przypomina o obowiązku wypełniania ich funkcji nie z powodu pożądania władzy, ale dla dobra obywateli, gdyż będą musieli przed Bogiem zdać sprawę z władzy374, którą za Jego przyczyną otrzymali. Wreszcie, Kościół domaga się przestrzegania praw zarówno naturalnych, jak i nadprzyrodzonych, dzięki którym w pokoju i sprawiedliwie można osiągnąć wszelki porządek społeczny, zarówno między obywatelami, jak i między narodami.
3. Religijne obowiązki władzy świeckiej
Władza świecka nie może być obojętna wobec religii. Ustanowiona przez Boga, by pomóc człowiekowi osiągnąć prawdziwie ludzką doskonałość, musi nie tylko stwarzać rządzonym możliwość zdobywania na własne potrzeby dóbr ziemskich, zarówno materialnych, jak i intelektualnych, ale musi poza tym sprzyjać obfitości dóbr duchowych, pozwalając ludziom żyć godnie, w myśl zasad religii. Nie ma pomiędzy sprawami tymi ważniejszej, jak ta, by poznać i uznać Boga, a potem wypełniać swoje względem Niego obowiązki: to właśnie jest podstawa wszelkiej osobistej i, co więcej, także publicznej cnoty.
Te obowiązki względem Boga, względem Boskiego Majestatu, mają nie tylko poszczególni obywatele, ale także świecka władza, która, w swych publicznych działaniach, uosabia świecką społeczność. Bóg jest faktycznym twórcą świeckiego społeczeństwa i źródłem wszelkich dóbr, jakie za jego pośrednictwem płyną do poszczególnych członków społeczności. Społeczeństwo świeckie musi zatem czcić Boga i mu służyć. Co do sposobu służenia Bogu, w obecnej ekonomii [zbawienia], nie może istnieć inny, niż wyznaczył go On sam, jako obowiązujący w prawdziwym Kościele Chrystusowym; a dotyczy to nie tylko osób poszczególnych obywateli, ale, w równym stopniu, władz reprezentujących świecką społeczność.
Jasnym jest, że władze świeckie mają możliwość uznać prawdziwy Kościół Chrystusowy, na podstawie wyraźnych znaków jego Boskiej instytucji i misji, znaków danych Kościołowi przez jego Boskiego Założyciela. Również władza świecka, a nie tylko poszczególni obywatele, mają obowiązek zaakceptować Objawienie głoszone przez sam Kościół. Podobnie, w swym prawodawstwie, władza świecka musi zastosować się do nakazów prawa naturalnego i uwzględnić pozytywne prawa, zarówno Boskie, jak i kościelne, które mają prowadzić człowieka do nadprzyrodzonej szczęśliwości.
Tak jak żaden człowiek nie może służyć Bogu w sposób ustalony przez Chrystusa, jeśli nie uświadomi sobie jasno, że Bóg przemówił przez Jezusa Chrystusa, podobnie nie może tego zrobić społeczeństwo ani władza świecka, w zakresie, w jakim reprezentuje społeczeństwo, o ile obywatelom nieznany jest fakt Objawienia.
Oznacza to więc, że władza świecka musi chronić w szczególny sposób całkowitą wolność Kościoła, i w żaden sposób nie może przeszkadzać mu w całościowym wypełnianiu jego misji, czy to w praktykowaniu świętego magisterium, czy w organizowaniu i odprawianiu nabożeństw, lub udzielaniu sakramentów i pasterskiej opiece nad wiernymi. Władza świecka powinna przyznać Kościołowi swobodę we wszystkim, co dotyczy jego misji, a zwłaszcza wyboru i kształtowania aspirantów do stanu kapłańskiego, wyboru biskupów, swobodnej wzajemnej komunikacji między papiestwem w Rzymie a biskupami i wiernymi, zakładania i zarządzania instytucjami życia religijnego, publikowania i rozpowszechniania pism, posiadania i administrowania dobrami doczesnymi, a także, ogólnie rzecz biorąc, wszystkich działań, które Kościół, nie naruszając praw świeckich, uznaje za stosowne dla prowadzenia człowieka w stronę najwyższego celu, w tym także edukacji świeckiej, działalności socjalnej i wielu różnorodnych innych kwestiach.
I wreszcie, na władze świeckie spada obowiązek wyeliminowania z systemu prawnego, sposobu rządzenia i działań publicznych wszystkiego, co zostanie uznane za utrudniające Kościołowi osiągnięcie jego wiekuistego celu; co więcej, muszą one starać się wieść życie oparte na zasadach chrześcijańskich, i w najwyższym stopniu zgodne z wzniosłym celem, dla którego Bóg stworzył człowieka.
4. Ogólna zasada zastosowania przedstawionej doktryny
Kościół zawsze zdawał sobie sprawę, że władze kościelne i świeckie mają odmienny stosunek do sposobu, w jaki władza świecka, osobiście reprezentująca społeczeństwo, pojmuje Chrystusa i ustanowiony przez Niego Kościół.
5. Zastosowanie w społeczeństwie katolickim
Cała ta doktryna, opublikowana przez Święty Sobór, nie może mieć zastosowania gdzie indziej, jak tylko w społeczeństwie ludzi nie tylko ochrzczonych, ale i wyznających wiarę katolicką. W takim wypadku, to sami obywatele dokonują swobodnego wyboru, decydując się na kształtowanie życia publicznego według zasad katolickich, a co za tym idzie „droga do Niebios będzie szerzej otwarta”, jak mówi święty Grzegorz Wielki375.
Jednakże, nawet w tak korzystnych warunkach, władza świecka nie może w żaden sposób zniewalać sumień do przyjęcia wiary objawionej przez Boga. Wiara jest w rzeczy samej kwestią całkowicie swobodnego wyboru, i nie może być przedmiotem jakiegokolwiek przymusu, jak naucza Kościół tymi słowami: „Nikt nie będzie przymuszony do wyznawania Wiary Katolickiej wbrew sobie”376.
Nie zwalnia to jednak władzy świeckiej od konieczności stworzenia warunków intelektualnych, socjalnych i moralnych, potrzebnych po to, by wierzący, nawet ci posiadający mniejszą wiedzę, łatwiej mogli wytrwać w przyjętej wierze. Tak więc, na tej samej zasadzie, na jakiej władza świecka przyznaje sobie prawo do ochrony moralności publicznej, podobnie, aby chronić obywateli przed pokusą błędu, i utrzymać w społeczeństwie jedność wiary, która jest dobrem najwyższym i źródłem rozlicznych, także doczesnych, korzyści, władza świecka może samodzielnie regulować i ograniczać publiczne manifestowanie innych wyznań, a także bronić swoich obywateli przed rozpowszechnianiem fałszywych doktryn, które, w osądzie Kościoła, wystawiają na niebezpieczeństwo ich wieczne zbawienie.
6. Tolerancja religijna w katolickim społeczeństwie
Chroniąc prawdziwą wiarę, należy postępować zgodnie z zasadami chrześcijańskiego miłosierdzia i rozważnie, tak aby dysydenci nie zrazili się od Kościoła ze strachu, ale raczej garnęli się ku niemu; i aby ani społeczeństwo, ani Kościół nie doznały uszczerbku. Dlatego więc zawsze należy mieć na uwadze zarówno powszechne dobro Kościoła, jak i państwa, z którego to powodu, w pewnych okolicznościach, można wymóc na władzy świeckiej sprawiedliwą tolerancję, niekiedy nawet usankcjonowaną prawnie. Jest to możliwe, aby, z jednej strony, uniknąć większego zła, takiego jak zgorszenie lub wojna domowa, stanowiącego przeszkodę w nawracaniu na prawdziwą wiarę, czy innego zła tego rodzaju; z drugiej zaś, by uzyskać ważniejsze dobro, takie jak społeczne współdziałanie i pokojowa koegzystencja obywateli różnych wyznań, większa wolność dla Kościoła i możliwość skuteczniejszego wypełniania jego nadprzyrodzonej misji, oraz inne dobra tego rodzaju. W tej kwestii należy wziąć pod uwagę nie tylko dobro porządku narodowego, ale ponadto, pomyślność Kościoła powszechnego (oraz dobro międzynarodowej społeczności). Poprzez tę tolerancję, katolicka władza świecka naśladuje przykład Boskiej Opatrzności, która pozwala na zło, z którego wyprowadza wyższe dobro. Tolerancji tej należy przestrzegać zwłaszcza w krajach, w których przez wieki istniały społeczności niekatolickie.
7. Zastosowanie w społeczeństwie niekatolickim
W społeczeństwach, w których znaczna część obywateli nie wyznaje wiary katolickiej, lub którym nawet nieznany jest fakt Objawienia, w kwestiach religijnych, niekatolicka władza świecka musi dostosować się przynajmniej do nakazów prawa naturalnego. W tych warunkach, niekatolicka władza świecka winna przyznać swobody obywatelskie wszelkim formom kultu, które nie są sprzeczne z religią naturalną. W takim wypadku, swobody te nie stoją w sprzeczności z zasadami katolickimi, jeśli służą zarówno dobru Kościoła, jak i państwa. W społeczeństwach, w których władze nie wyznają religii katolickiej, obywatele wyznania katolickiego mają przede wszystkim obowiązek skłonić je do tego swoimi cnotami i obywatelskimi działaniami. Za ich pomocą, zjednoczeni ze swymi współobywatelami, wspierają powszechne dobro państwa, i przyczyniając się do przyznania Kościołowi pełnej swobody w wypełnianiu jego Boskiej misji. Także społeczeństwo niekatolickie nie dozna z powodu swobodnych działań Kościoła żadnej szkody i nawet zyska szereg znaczących korzyści. Obywatele katoliccy muszą zatem jak najlepiej starać się, by, przy zachowaniu wciąż jeszcze rozdziału prawnego, Kościół i władza świecka świadczyły sobie wzajemną życzliwą pomoc.
Aby nadmierną lub nieroztropną gorliwością nie narazić na szwank ani Kościoła, ani państwa, broniąc praw Boskich i praw Kościoła, obywatele wyznania katolickiego winni zdać się na osąd władz kościelnych: do nich należy ocena, co w rozmaitych okolicznościach jest dobrem Kościoła, i kierowanie osobami wyznania katolickiego w ich obywatelskich działaniach zmierzających do obrony ołtarza.
8. Wniosek
Święty Sobór uznaje, że wzajemne relacje między władzami kościelnymi i świeckimi muszą opierać się wyłącznie na przedstawionych powyżej zasadach. Niemniej jednak nie można się zgodzić, by te same zasady były zaciemnione przez jakiś fałszywy laicyzm, nawet pod pretekstem wspólnego dobra. Zasady te, w rzeczy samej, opierają się na całkowicie niezmiennych prawach Bożych, na niezmiennej konstytucji i misji Kościoła; a także na społecznej naturze człowieka, która, zawsze pozostając taką samą, poprzez wieki, określa zasadniczy cel świeckiego społeczeństwa, pomimo rozmaitości systemów politycznych i innych zmiennych kolei historii.